Hoành Sơn Quan nằm trên đỉnh Đèo Ngang, nằm giữa ranh giới 2 tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình. Ngoài di tích cổ kính, phong cảnh nơi đây rất hùng vĩ và nên thơ.
Theo sử sách, năm 1833 vua Minh Mạng cho xây Hoành Sơn quan trên đỉnh đèo Ngang, cửa cao 4 m, hai bên có thành dài 30 m, ở trên cổng đắp nổi ba chữ “Hoành Sơn quan”. Người dân hay gọi đây là “cổng trời” – nghĩa là điểm cao nhất vùng đất này, ví như lên đây có thể chạm tay đến bầu trời.
Sau khi vượt hàng nghìn bậc đá uốn lượn theo sườn núi, du khách có thể chạm tới “cổng trời”. Khi đứng ở đây, các bạn tha hồ ngắm trời đất bao la và biển nước mênh mông cũng như núi non trùng điệp kéo dài tít tắp. Phía xa xa là nhà cửa làng mạc trù phú, từng ô ruộng như bàn cờ vào vụ chín rộ màu vàng và thấy được cả những đoạn đường lượn quanh ôm dưới chân Hoành Sơn.
Đèo Ngang cũng gắn liền với huyền tích thánh mẫu Liễu Hạnh. Tương truyền, xưa công chúa Liễu Hạnh ở thiên đình tính tình ngang bướng, phóng túng, không chịu theo khuôn phép nhà trời nên bị cha là Ngọc Hoàng đày xuống trần gian. Xuống trần, Liễu Hạnh hóa thân thành người con gái đẹp tuyệt trần, dựng quán nhỏ dưới chân núi Đèo Ngang – nơi không ai dám lưu lại vì rừng thiêng, thú dữ và cướp bóc. Ở đó, công chúa có nhiều hành động nghĩa hiệp, trừ gian tà nên được nhân dân trong vùng và lữ khách qua đường mến mộ, suy tôn. Từ đó, đền thờ thánh mẫu dưới chân đèo Ngang là nơi uy nghi, linh thiêng và có kiến trúc mang đậm tín ngưỡng của người Việt.
Ngoài gắn liền với lịch sử bi hùng, Đèo Ngang (nơi có cổng trời) cũng đậm chất thi ca lãng mạn, là nguồn cảm hứng cho bao văn nhân. Trong đó có bài thơ Qua Đèo Ngang nổi tiếng của Bà Huyện Thanh Quan: “Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà/Cỏ cây chen lá, đá chen hoa/ Lom khom dưới núi, tiều vài chú/Lác đác bên sông, chợ mấy nhà/ Nhớ nước đau lòng con quốc quốc/ Thương nhà mỏi miệng cái gia gia/Dừng chân đứng lại trời non nước/Một mảnh tình riêng, ta với ta”.
Nếu có dịp, bạn hãy một lần đến đèo Ngang, và bước lên hàng nghìn bậc tam cấp rong rêu đến với cổng Hoành Sơn để chiêm ngưỡng nét cổ kính của cổng trời trăm tuổi này, rồi thả hồn vào mây trời.
